A?ustos 2009 / ?G?AD Bülten

Türkiye, 2002-2006 döneminde dünyada bilimsel yay?n say?s?ndaki art?? h?z? bak?m?ndan ?ran ve Çin’in arkas?ndan üçüncü, uluslararas? patent ba?vurular?ndaki art?? h?z? bak?m?ndan Çin’den sonra ikinci, bilim insan? (ara?t?rmac?) say?s?ndaki art?? h?z? bak?m?ndan ise birincidir. 

Bu yaz?n?n amac?, Türkiye’nin bilim ve teknoloji aç?s?ndan bulundu?u noktan?n de?erlendirilmesidir Türkiye bilim ve teknoloji bak?m?ndan kar??la?t?rmal? olarak nerededir? Bu soruya cevap verebilmek için uluslar aras? kabul gören bir tak?m göstergelere ve bunlar?n de?erlerini olu?turacak verilere ihtiyaç bulunmaktad?r. Bilim ve teknoloji faaliyetlerinin bir “sistem” içinde cereyan etti?i varsay?ld???nda, kullan?lacak temel göstergeler girdi ve ç?kt? olarak iki kategoride ele al?nabilir. Girdiler, personel ve finansmand?r. Ç?kt?lar ise bilimsel yay?nlar ve bulu?lard?r. Personel, 10.000 çal??an ki?i ba??na dü?en bilim insan? say?s? olarak ölçülmektedir. Finansman ise Ar-Ge harcamalar?n?n Gayri Safi Yurt ?çi Has?laya (GSY?H) oran? ve Ki?i ba?? Ar-Ge harcamas? olarak ölçülmektedir. Bilimsel yay?nlar, bir ülke vatanda?? ara?t?r?c?lar?n uluslar aras? temel at?f indekslerinde (SCI, SSCI, AHCI) yer alan yay?n say?lar?d?r. Bulu?lar? ölçmenin en sa?lam yolu ise tescil edilen patent say?lar?n? kullanmakt?r. Bu göstergelere bakt???m?zda Türkiye’de sürekli bir geli?menin ve özellikle de son y?llarda belirgin bir at?l?m?n varl??? aç?kça görülmektedir. Ancak, Türkiye’de 1960’l? y?llardan itibaren haz?rlanan kalk?nma planlar?nda ve bilim politikas? belgelerinde tekrar tekrar yer alm??, hem girdi hem de ç?kt? de?erleri bak?m?ndan geli?mi? ülke ortalamalar?na yakla?ma yönündeki hedefler henüz yakalanamam??t?r. Ba?ka bir ifadeyle, genel olarak bilim politikas? geli?tirme alan?nda elde edildi?i söylenebilecek ba?ar?, geli?tirilen politikalar?n uygulanmas?nda gösterilememi?tir. Türkiye’nin nerede oldu?una dair daha iyi bir fikri bu göstergelere di?er ülkelerle kar??la?t?rmal? olarak bakt???m?zda edinebiliyoruz. A?a??daki grafik, böyle bir kar??la?t?rmaya imkan vermektedir. Bu grafi?i elde etmek için, Avrupa Birli?i (AB) üyesi 27 ülkenin göstergelerinin 2006 y?l? ortalama de?eri 1 olarak ele alm?? ve Türkiye ve Türkiye benzeri iki ülke olarak dü?ünülebilecek Macaristan ve ?spanya’n?n gösterge de?erleri buna göre oranlanm??t?r. Mor çizgi ile en iç poligonda yer alan Türkiye, be? gösterge bak?m?nda da AB ortalamalar?na yakla?maktan uzakt?r. K?rm?z? çizgi ile gösterilen ?spanya ise patent hariç di?er göstergeler bak?m?ndan AB ortalamalar?na oldukça yak?n görünmektedir. Ancak, bu grafik, sistemin belli bir zamandaki durumunun statik bir görüntüsünü vermektedir: Bilim ve teknoloji sistemi ise tan?m? gere?i statik de?il, dinamiktir. Rakamlara bir de o aç?dan bakmak gerekir. T?pk?, 17. Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu (BTYK) toplant?s?nda (16 May?s 2008) TÜB?TAK Ba?kan? Nüket Yeti?’ in yapt??? gibi. Buna göre, Türkiye, 2002-2006 döneminde dünyada bilimsel yay?n say?s?ndaki art?? h?z? bak?m?ndan ?ran ve Çin’in arkas?ndan üçüncü, uluslararas? patent ba?vurular?ndaki art?? h?z? bak?m?ndan Çin’den sonra ikinci, bilim insan? (ara?t?rmac?) say?s?ndaki art?? h?z? bak?m?ndan ise birincidir. Peki, yakalanan bu ivme devam ettirilebilir mi? Bunun için rakamlar?n ötesine bakmak gerekmektedir. Her ?eyden önce, bilim teknoloji alan?nda en yüksek karar organ? olan BTYK, 2004 y?l?ndan beri her alt? ayda bir düzenli olarak toplanmaktad?r. Bu toplant?larda, siyasi irade, bu yaz?da verilen istatistiklerden çok daha fazlas?yla kar?? kar??ya gelmektedir. Bunun anlam?, siyasi karar organ?n?n bilim ve teknoloji sisteminin nabz?n? yak?ndan tutma imkân?na sahip olmas?d?r. Bu çok önemlidir. Plan ve planlama denince ?imdi sadece Devlet Planlama Te?kilat?n?n (DPT) haz?rlad??? ülke kalk?nma planlar? anla??lm?yor. Belli ba?l? kurumlar da art?k kendi stratejik planlar?n? haz?rlamaya ba?lam??t?r. Bu planlarda, her kurum ve alt birimleri, kendi vizyonunu, misyonunu, amaçlar?n? ve bu amaçlara ula?abilmek için gerekli eylem ve hedefleri belirliyor. Hedefleri bütçe ile ili?kilendiriyor. Hedeflere ula??l?p ula??lmad???n?n denetiminin yap?labilmesi için de performans ölçülerini ortaya koyuyor. Evet, “kitab?na uygun” denetim kültürü yerini art?k “performans denetimi”ne b?rak?yor. Bu da çok önemlidir. Son y?llarda meydana gelen belki de en önemli geli?me, bilim insanlar?m?z?n ara?t?rma projesi haz?rlama ve uygulama yetkinli?inin artmas?d?r. TÜB?TAK bütçesine 2005 y?l?ndan itibaren ilave edilen “rekor” düzeydeki kayna??n büyük k?sm?, proje ve bilim insan? desteklerine ayr?lm??t?r (rakamlar için bkz: www.tubitak.gov.tr). Bu desteklerin da??t?m?nda, Türkiye Ara?t?rma Alan?’n?n (TARAL) tan?mlanmas? ve TÜB?TAK Kanununun yenilenmesinden ba?layarak, en yüksek fayday? sa?layacak düzenlemeler yap?lm??t?r. Dahas?, Türk bilim insanlar? art?k Avrupa Ara?t?rma Alan?nda da faaliyet göstermektedirler: Giderek daha çok AB kaynakl? proje’de Türkiye koordinatör
veya kat?l?mc? ülke olarak yer almaktad?r. TÜB?TAK’?n toplumda bilimi sevdirme ve bilimsel dü?ünceyi yayg?nla?t?rma çal??malar?, özel sektörün Ar-Ge çal??malar?na ilgisinin artmas?, sosyal bilimlerin TÜB?TAK destekleri kapsam?na al?nmas? ve DPT’nin 2003 y?l?ndan beri yürüttü?ü ve Türkiye’yi “bilgi toplumu”na dönü?türmeyi hedefleyen “e-dönü?üm Türkiye” projesi sözü edilmesi gereken di?er baz? önemli geli?melerdir. Türkiye’deki bilim teknoloji sistemin en büyük alt sistemi hangi ölçüyle bak?l?rsa bak?ls?n üniversitelerdir. Kapsaml? bir üniversite reformu yap?l?p, Ar-Ge faaliyetlerinin e?itimle s?k? entegrasyonu sa?lanmadan, yukar?da yakaland??? belirtilen ivmenin sürdürülebilirli?ine kesin gözüyle bakmak mümkün olmayacakt?r.

AR-GE YÖNET?M? ?Ç?N PERSONEL YET??T?R?LMEL?

Ar-Ge ve ?novasyon çal??malar?nda olumlu sonuç elde etmek uzun süre gerektirebilir; konunun kapsam?na ba?l? olarak bu süre onlarca y?l dahi olabilmektedir
Ar-Ge ve ?novasyon çal??malar?nda olumlu
Ar-Ge çal??malar? risk içerdi?i için giri?imlerde ba?ar?s?zl?k ihtimali söz konusudur. Özellikle deneyimi olmayan kurumlar, Ar-Ge ve ?novasyona gereken mali kayna??n aktar?lmas?nda, gereken sab?r ve hassasiyetin gösterilmesinde zorluklarla kar??la??labilir. Ayr?ca, giri?imlerin ba?ar?s?z olmas? halinde yeni stratejilerin belirlenmesinde ve problem yönetimi konular?nda da sorunlar ya?anabilmektedir. AR-GE, bilimsel ve teknik bilgi birikimine sahip personel ile yürütülecek sistematik bir çal??mad?r. Bilimselli?in her a?amada teyit edilmesi, bu yetkinli?e sahip yeti?mi? insan gücü ile olur. Yeti?mi? insan kayna??na sahip olmayan kurumlar?n Ar-Ge çal??mas? yapabilmesi güçtür. Telif hakk? ve patent konusunda ya?anan eksiklikler, uzun u?ra?lar sonucu ortaya ç?kar?lm?? bir ürünün kolayca benzerinin (ya da sahtesinin) yap?labilir olmas? da yine Ar-Ge çal??mas? yapmay? zorla?t?ran etmenlerdendir. Mali anlamda devlet deste?i miktarlar? dü?ük, ayr?ca destek alabilmek için yap?lan ba?vuru prosedürleri de uzun zaman almakta. Destek ba?vurular?n?n kolayla?t?r?lmas?, ba?vurular?n de?erlendirilme sürecinin h?zland?r?lmas? gerekmektedir. Son y?llarda konuya ili?kin devlet deste?i ba?lam??t?r. Bu deste?in artarak devam etmesi, ayr?lan bütçenin dünya standartlar?nda olmas? gerekmektedir. Bilimsel ve teknik bilgi birikimine sahip ve ARGE yönetimi konular?nda bilgi sahibi insan gücü yeti?tirilmelidir. Üniversite ve ara?t?rma enstitüleri sanayici ve i?adamlar? ile birlikte uyum içinde hareket ederek, ortak çal??malara imza atmal?d?rlar.